Termieten (Isoptera)

Orde: Blattodea (kakkerlakken en termieten)
Onderorde: Isoptera
Familie: Rhinotermitidae
Genus: o.a. Reticulitermes

Termieten worden vaak witte mieren genoemd. Dit is echter onterecht aangezien ze het meest verwant zijn aan kakkerlakken. Termieten zijn sociale insecten maar verschillen van andere sociale insecten zoals mieren en bijen. Ze hebben namelijk geen popstadium: de nimfen lijken qua uiterlijk op de adulten, en het mannetje (de koning) van de termietenkolonie blijft na de paring leven en blijft bij de koningin.

De klimaatomstandigheden in Nederland zijn in principe niet optimaal voor de ontwikkeling van een kolonie termieten. Toch zijn er al enkele gevestigde populaties grondgebonden termieten in Nederland aangetroffen:

• De Amerikaanse grondtermiet (Reticulitermes flavipes) in gemeente Katwijk, Zuid-Holland;
• De Atlantische grondtermiet (Reticulitermes grassei) in de provincies Flevoland, Gelderland en Noord-Brabant;
• Een Aziatische grondtermiet (Reticulitermes labralis) in provincie Gelderland.

Daarnaast is er ook een locatie bekend met een kolonie nathouttermieten:

• De Pacifische nathouttermiet (Zootermopsis angusticollis) in gemeente Rotterdam, Zuid-Holland.

Gezien klimaatverandering en importrisico’s is het waarschijnlijk dat zich op meer plekken in ons land termieten gaan vestigen, of dat er al termietenkolonies aanwezig zijn die in de komende jaren pas opgemerkt zullen worden. De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) heeft daarover in 2023 een signaaladvies afgegeven.

Uiterlijk

Termieten zijn kleine insecten (4 tot 15 mm lang) en kunnen variëren in kleur van kleurloos, wit, beige tot zelfs zwart. Ze worden vaak beschreven als kleine maden met poten en hebben een zacht lichaam, in tegenstelling tot bijvoorbeeld het verharde lichaam van mieren.

De individuen van een termietenkolonie kunnen qua uiterlijk nogal verschillen, afhankelijk van de sociale klasse en functie die ze hebben binnen een kolonie. Werkers en soldaten hebben geen, of sterk gereduceerde ogen. De soldaten hebben daarnaast een grotere kop met grote kaken voor de verdediging. De reproductieve termieten ontwikkelen 2 paar vleugels. De koningin is het grootste individu van de kolonie en is te herkennen aan het opgezwollen achterlijf dat soms wel 10 cm lang kan zijn.

Een soldaat (links) en een werker (rechts) van de termietensoort Reticulitermes flavipes (bron foto: Jittebug EntoART).

Ontwikkeling

Termieten ondergaan een onvolledige gedaanteverwisseling. Dit wil zeggen dat de ontwikkeling 3 stadia kent: ei–nimf–adult. De jonge termieten (nimfen) lijken op een miniatuurversie van het volwassen insect. Het staat bij de geboorte niet vast tot welke kaste (sociale groep) een termiet gaat behoren, dit wordt bepaald door wat er op dat moment nodig is in de kolonie.

De koningin is het grootste individu en legt de eitjes (soms wel duizenden op één dag). Ze is niet tot nauwelijks in staat om zich voort te bewegen en is afhankelijk van de werkers die haar verzorgen. De koning blijft altijd bij de koningin en er vinden regelmatig paringen plaats om de spermavoorraad op peil te houden. Ze vinden elkaar tijdens een bruidsvlucht die op bepaalde tijdstippen in het jaar –als de condities goed zijn– plaats vindt, waarbij de gevleugelde seksuele termieten het nest verlaten. Slechts enkele paren overleven de vlucht en starten een nieuwe kolonie.

Na de landing worden de vleugels afgeworpen en wordt er een geschikte locatie gezocht om een kolonie te beginnen. In een nog ontwikkelende kolonie zorgen de koning en koningin zelf voor de eitjes en de jonge termieten. Na verloop van tijd nemen de werkers deze taak over. Naast het koningspaar kunnen er secundaire koningsparen aanwezig zijn die meehelpen met de eiproductie en die, in het geval van overlijden van het primaire koningspaar, de kolonie kunnen voortzetten.

Termieten hebben rechte antennes, vier vleugels die allemaal even lang zijn (en veel langer dan het lichaam), en geen wespentaille.

Mieren hebben geknikte antennes, grotere voorvleugels dan achtervleugels, en een wespentaille.

Leefwijze

Termieten zijn sociale insecten die leven in kolonies. Ze worden onderverdeeld in verschillende kasten. De drie basiskasten zijn de reproductieve termieten, de werkers en de soldaten. Daarnaast bevat een kolonie ook eitjes en onvolwassen termieten die zich ontwikkelen tot één van de drie kasten. Er komen ongeveer net zoveel mannetjes als vrouwtjes voor in een kolonie, en er is minstens één paar reproductieve dieren aanwezig: de koning en koningin.

De meest talrijke kaste bestaat uit de werkers: zij zorgen voor de koning en koningin, verzamelen voedsel, voeren de soldaten en eventueel ook andere werkers, en bouwen en onderhouden het nest. Daarmee zijn zij verantwoordelijk voor de schade aan hout.
Soldaten zijn aanwezig in kleinere aantallen en zijn verantwoordelijk voor de verdediging van het nest. Door hun grote kaken kunnen ze zelf geen voedsel verzamelen en zijn afhankelijk van voeding van de werkers.

Er is een grote variatie in nestbouw bij de verschillende groepen termieten; van simpele nesten in hout tot klimaatregulerende nesten in de grond of in nat/droog hout. Termieten voeden zich met vrijwel alle bronnen van cellulose (droog en nat hout, takken, gras, zaden, papier, katoen enz.). Werkers slikken het voedsel in waarna het wordt verteerd en vervolgens uitgebraakt om andere termieten te voeden.

Wanneer de termietenkoningin dood is kunnen termieten-nimfen zich ontwikkelen tot zogenaamde secundaire reproductieven, waardoor er binnen enkele maanden weer eileg waargenomen kan worden. Dit betekent dat het van belang is om met een bestrijding alle individuen aan te pakken voor een effectieve beheersing.

Schade

Er zijn meer dan 2300 termietensoorten bekend in de wereld, waarvan 183 soorten gebouwen kunnen beschadigen en 83 ernstige schade kunnen aanbrengen. Termieten worden in het buitenland gezien als een ernstige plaag omdat ze afgewerkt hout kunnen beschadigen. Hierbij valt te denken aan gebouwen, meubels, hekwerken, palen en andere hout-structuren maar ook aan materialen zoals papier, boeken, kleding, schoenen, leer, levende bomen en planten.

Werkers kunnen gangen door hout knagen, waarbij de buitenste laag intact gehouden wordt. Dit betekent dat een houten balk grotendeels weggegeten kan zijn, zonder dat daar aan de buitenzijde sporen van zichtbaar zijn. Schade wordt in dit geval vaak pas waargenomen wanneer een lichte beschadiging aan het hout een uitholling blootlegt. Deze verborgen leefwijze heeft als gevolg dat termietenschade vaak pas op een vergevorderd stadium waargenomen wordt.

Wering en bestrijding

Termieten komen van oorsprong niet voor in ons land. Ze komen dan ook via de import van producten ons land binnen. In landen waar ze voor grote problemen zorgen worden verschillende preventiemaatregelen (termiet-proof bouwmateriaal, barrières, vochtregulatie enz.) en bestrijdingsmethodes toegepast, variërend van biologische bestrijding (nematoden en schimmels) tot het gebruik van verschillende biociden afhankelijk van de soort en de plek waar ze aangetroffen worden.

Tegenwoordig is een veelgebruikte bestrijdingsmethode het inzetten van houtachtige lokazen waar een bestrijdingsmiddel in opgenomen in. Omdat termieten elkaar voeren verspreiden ze de gifstof zelf door de hele kolonie. Het is van groot belang om niet zomaar termieten te gaan bestrijden vanwege het risico dat de termieten zich gaan verplaatsen en het probleem groter wordt. Neem daarom altijd contact op met een professionele plaagdierbeheerser bij termietenoverlast, er zijn namelijk geen geschikte middelen tegen termieten beschikbaar voor de particulier.

Advies

Mocht u na het lezen van deze informatie nog vragen hebben, neem dan contact op met het Kennis- en Adviescentrum Dierplagen (KAD).